Z dziejów kultu Męki Pańskiej w Polsce
Kult Męki Pańskiej w Polsce sięga swoimi korzeniami czasów średniowiecza. Początkowo czczono Chrystusa w znaku Krzyża Świętego, który to znak najdobitniej przypominał o przyjęciu przez naród polski nowej religii. Stawiano go w wielu miejscach, a w szczególności na terenie dawnych pogańskich ośrodków kultu np. świętych gajów. Cechą charakterystyczną religijności polskiej w tym okresie był doloryzm, charakteryzujący się rozpamiętywaniem męki Chrystusa, niepokojem o zbawienie, wzrostem zainteresowania problemem grzechu. Odzwierciedlenie tego nurtu można znaleźć w utworach literackich, pieśniach i misteriach pasyjnych. Pieśni pasyjne tworzone najczęściej w klasztorach, były już szeroko rozpowszechnione w wieku XV. Misteria, czyli średniowieczne dramaty religijne grywane przy parafiach i klasztorach miały formę widowisk opartych na historii męki Chrystusa. Nasycone symboliką gestów, śpiewów i pochodów sceny wyraziście przemawiały do widzów i pozwalały zrozumieć sens cierpienia Chrystusa, umacniając w ten sposób jego kult. Jedno z pierwszych misteriów pt. „Gra wielkanocna” wystawiono już w 1177 roku na krakowskim Kazimierzu, a rajcy miejscy wyłożyli na nie pokaźną wówczas sumę 6 groszy.
Kult Męki Pańskiej koncentrował się jednak tylko na wybranych wydarzeniach tej męki, stąd szczególnie rozwinął się kult relikwii Krzyża Świętego i Grobu Pańskiego. Na ziemiach polskich powstały ośrodki religijne, w których kulty te miały najważniejsze, jeśli nie jedyne znaczenie. Najwcześniejszym z nich jest Sanktuarium Krzyża Świętego na Łysicy (Łysej Górze), które przed Jasną Górą w Częstochowie stało się pierwszym narodowym sanktuarium Polaków. Wiadomo, że fundatorem opactwa benedyktynów na Łysicy był książę Bolesław Krzywousty, panujący od 1102 roku aż do swej śmierci w 1138 roku, chociaż tradycja benedyktyńska przypisuje fundację królowi Bolesławowi Chrobremu. W kościele na Świętym Krzyżu znajdują się relikwie Krzyża Świętego, chociaż nie ustalono dotychczas dokładnie skąd pochodziły. Cześć relikwiom Krzyża oddawano poprzez odbywanie pielgrzymek, modlitwę i śpiew. Sanktuarium to odwiedzali licznie królowie Polski. Byli wśród nich dziedziczni monarchowie z dynastii Jagiellonów: założyciel dynastii - Władysław Jagiełło (dwukrotnie w latach: 1386 i 1410), Kazimierz Jagiellończyk, Jan Olbracht i Zygmunt Stary oraz elekcyjni Wazowie: Zygmunt III Waza i jego synowie: Władysław IV Waza i Jan Kazimierz Waza, a wreszcie Michał Korybut Wiśniowiecki. Licznie pielgrzymowała na Łysicę szlachta, magnateria i prosty polski lud miejski i wiejski. Pielgrzymi uzyskiwali tu odpusty, nadawane między innymi przez papieży: Piusa IV i Klemensa IX. Nawet pomimo kasaty opactwa w 1819 roku przez cały wiek XIX sanktuarium na Łysicy było nadal celem licznych pielgrzymek. Dziś w Sanktuarium obchodzi się uroczyście dwa odpusty: odpust Podwyższenia Krzyża Świętego w dniu 14 września i odpust Najdroższej Krwi Pana Jezusa przypadający w pierwszą niedzielę lipca.
Kult Chrystusa Ukrzyżowanego na ziemiach polskich nasilił się od XIII wieku także w kręgu zakonu cystersów. W tym czasie powstało Sanktuarium Krzyża Świętego w Mogile pod Krakowem (obecnie w granicach administracyjnych miasta). W roku 1222 biskup krakowski Iwo Odrowąż podarował wieś Clara Tumba cystersom oraz ufundował kościół. Legenda podaje, że Krzyż w Mogile był jednym z trzech, które płynęły Wisłą. Jeden znajduje się w Kościele Mariackim, drugi w krakowskim Kościele Świętego Krzyża, a trzeci w Mogile. Dokumenty klasztorne podają, że wota przy Krzyżu składali między innymi biskup krakowski Jan Prandota w 1253 roku, wójt krakowski Fulon w 1258 roku. Rejestry wotów potwierdzają wielowiekowy kult Chrystusa Ukrzyżowanego w znaku Krzyża z Mogiły. Każdego roku pielgrzymki przybywały tu na odpust Podwyższenia Krzyża Świętego, który był ostatnią uroczystością w kalendarzu pielgrzymkowym mieszkańców Krakowa.
Ośrodkiem kultu Męki Pańskiej na ziemiach polskich był także Miechów, gdzie znajdowała się kopia Grobu Pańskiego. Kult Grobu Pańskiego rozwinął się na bazie wypraw krzyżowych podjętych pod koniec XI wieku, a jego propagatorem w Polsce był zakon bożogrobców sprowadzonych do Miechowa w roku 1163 przez miejscowego rycerza imieniem Jaksa. Na dziedzińcu przylegającego do Kolegiaty budynku klasztornego należącego niegdyś do zakonu bożogrobców mieści się Kaplica Grobu Bożego. Jest to gotycko-renesansowa kopia kaplicy w Jerozolimie, a w niej mieści się Grób Pański zbudowany w XVI wieku i odpowiadający opisom biblijnym. Od wieków główne uroczystości odpustowe w Kolegiacie Grobu Bożego w Miechowie odbywają się w tym sanktuarium w Wielki Piątek.
Drugim okresem, w którym ponownie zwrócono uwagę na kult Męki Pańskiej i co pociągnęło za sobą rozwój nowych ośrodków religijnych był barok. Obserwowano wówczas powrót do niektórych form religijności średniowiecznej. Najpopularniejszym widowiskiem znowu były misteria pasyjne odgrywane najczęściej przez ubogich studentów. Do dziś zachowało się 80 tekstów barokowych misteriów. O ich popularności decydowały głównie wyraziste efekty sceniczne angażujące umysł i wyobraźnię widzów. Nowym typem ośrodków kultu religijnego powstającym w tym okresie były Kalwarie. Fundacje kalwaryjne to zespoły kaplic odzwierciedlające kolejne wydarzenia związane z Męką Pańską, symbolizujące kolejne etapy męki Chrystusa, kolejne stacje drogi krzyżowej. Przed Wielkanocą, według tradycji, odprawiało się w kalwariach uroczyste misteria pasyjne. Polskie kalwarie w niespotykany sposób łączyły kult Chrystusa Ukrzyżowanego i Matki Boskiej Bolesnej, ponieważ niemal we wszystkich są sanktuaria poświęcone Maryi. Kalwarie dały początek nowemu typowi pielgrzymek. Pielgrzymki takie miały szczególnie duże znaczenie, ponieważ zastępowały kosztowne i niebezpieczne pielgrzymki do Ziemi Świętej. Dla nowopowstających sanktuariów papieże nadawali przywileje odpustowe takie, jakie przysługiwały dla miejsc świętych w Jerozolimie. Z tych również powodów kalwarie szybko zyskały duża popularność wśród wiernych. Warunkiem uzyskania odpustu było przystąpienie do sakramentu pokuty i Eucharystii, nawiedzenie kaplic kalwaryjnych, wymienionych w papieskim dokumencie, połączone z modlitwą w określonych intencjach. Najczęściej nadawano kalwariom przywileje odpustowe dla świąt związanych z męką i śmiercią Chrystusa. Były to: Niedziela Palmowa, Wielki Czwartek, Wielki Piątek, uroczystość Znalezienia i Podwyższenia Krzyża, Wniebowstąpienie, święto Najświętszej Trójcy oraz Krwi Chrystusa.
W grupie ośrodków Męki Pańskiej typu kalwaria wymienia się dziś około 60 miejscowości, ale współcześnie tylko 10 z nich jest celem pątników. Są to: Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacławska, Góra Świętej Anny, Krzeszów, Kalwaria Wejherowska w Wejherowie, Kalwaria Wielewska w miejscowości Wiele, Kalwaria Warmińska w Głotowie, Piekary Śląskie, Pakość nad Notecią, Ujście nad Notecią. Znane, choć raczej na gruncie lokalnym są też kalwarie w Wambierzycach, Górze Kalwarii czy Bardzie Śląskim.
Ilość sanktuariów związanych z kultem Męki Chrystusa, ich rozmach architektoniczny, a przede wszystkim liczebność pielgrzymek do tych miejsc świadczą dobitnie o tym, że nurt pasyjny w religijności polskiej na przestrzeni wieków odgrywał i nadal odgrywa bardzo ważną rolę.