Poniżej przedstawiam scenariusz lekcji wiedzy o społeczeństwie dotyczący zasady suwerenności narodu jako jednej z fundamentalnych zasad demokracji, który z powodzeniem realizuję na zajęciach wos-u w klasach trzecich liceum profilowanego i czwartych technikum. Scenariusz opublikowany został na łamach portalu internetowego: edux.pl- Portal Edukacyjny w pażdzierniku 2007 roku.
WPROWADZANIE TREŚCI NAUCZANIA DOTYCZĄCYCH ZASADY SUWERENNOŚCI NARODU NA LEKCJACH WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE W SZKOLE PONADGIMNAZJALNEJ.
CELE EDUKACYJNE:
A) KSZTAŁCENIA
W ZAKRESIE WIADOMOŚCI:
- Znajomość znaczenia pojęć: „suwerenność” i „suweren”;
- Znajomość poglądów twórcy zasady suwerenności narodu – Jean’a Jacques’a Rousseau na podstawie tekstu źródłowego;
- Znajomość nazw i dat powstania najważniejszych aktów prawnych z XVIII wieku zawierających zasadę suwerenności narodu;
- Znajomość genezy i istoty zasady suwerenności narodu;
- Znajomość podstawowych form uczestnictwa obywateli w sprawowaniu władzy w państwie.
W ZAKRESIE UMIEJĘTNOŚCI:
Doskonalenie umiejętności:
- Korzystania z różnorodnych źródeł wiedzy;
- Dokonywania właściwej selekcji informacji;
- Czytania ze zrozumieniem , szczególnie przepisów prawnych;
- Krytycznej analizy materiałów źródłowych;
- Logicznego myślenia;
- Argumentowania, formułowania i uzasadniania własnego stanowiska i opinii;
- Uzasadnianie, że zasada suwerenności narodu jest jedną z fundamentalnych zasad współczesnej demokracji.
B) WYCHOWANIA
POSTAWY I PRZEKONANIA
- Akceptacja i szacunek dla idei demokratycznych;
- Docenianie wartości demokratycznego państwa;
- Uznanie podmiotowości narodu polskiego w systemie sprawowania władzy w RP;
- Kształtowanie potrzeby odpowiedzialnego angażowania się w życie publiczne.
TREŚCI NAUCZANIA.
ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU I JEJ ISTOTA.
Zasadę suwerenności narodu uznaje się współcześnie za jedną z fundamentalnych zasad demokracji. Suwerenność ( z franc. souverain – panujący, niepodległy ) oznacza niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy. Suwerennośc jest dziś nieodłączną cechą państw demokratycznych, zapisaną w ich konstytucjach i oznaczającą w praktyce, że władza państwowa pochodzi od narodu.
Podmiot władzy – suweren – ulegał zmianom wraz z rozwojem państwa. Pojęcie suwerenności, które wykształciło się na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, ulegało znaczącym przeobrażeniom, zarówno ze względu na podmiot suwerenności jak i jego treść. Początkowo dotyczyło ono określenia władzy królewskiej – pierwotnie najwyższej i niezawisłej. W monarchii despotycznej, a potem absolutnej podmiotem władzy, a więc sprawującym rządy (suwerenem), był władca, występujący pod różnymi nazwami – jako faraon, książę, król, cesarz, chan, car itp. Swymi poddanymi rządził często despotycznie i okrutnie. Pierwszej istotnej modyfikacji takiego rozumienia zasady suwerenności dokonano w Anglii, kiedy to w okresie walki o ograniczenie władzy królewskiej przyjęto kompromisowa formułę,iż podmiotami suwerenności są król i parlament równocześnie. Stwierdzono wówczas, że tylko ich wspólne, zgodne rozstrzygnięcie ma charakter suwerenny. Zwolennicy rewolucji francuskiej w II połowie XVIII wieku zamierzali położyć temu kres, powierzając, wzorem demokracji ateńskiej, władzę ludowi – narodowi.
Dominujące dzisiaj rozumienie suwerenności i jej interpretacja wywodzi się od Jean’a Jacques’a Rousseau i jego koncepcji umowy społecznej. Koncepcja ta, która przenosi podmiot suwerenności z suwerena na naród, stała się podstawą nowożytnej i obowiązującej do dziś fundamentalnej zasady demokracji. Ta zmiana podmiotu suwerenności nadała jej nowa treść
Przez suwerenność narodu rozumie się obecnie najwyższą, ostateczną, niezależną i nieograniczoną władzę narodu przejawiającą się w decydowaniu i ostatecznym rozstrzyganiu przez naród wielu kwestii dotyczących polityki i funkcjonowania państwa. Zasada suwerenności narodu określa cele władzy państwowej i znajduje swoja praktyczną realizację przez zgodność rozstrzygnięć organów państwowych z oczekiwaniami społecznymi. Naród jest w myśl tej zasady prawdziwym źródłem władzy, uprawnionym do decydowania i rozstrzygania w sprawach najważniejszych dla państwa. Jego suwerenność daje mu pełną niezawisłość i niezależność w procesie podejmowania żywotnych dla państwa decyzji, gwarantuje mu niepodległość i niepodzielne zwierzchnictwo.
FORMY REALIZACJI ZASADY SUWERENNOŚCI NARODU.
Dewiza, iż władza należy do narodu urzeczywistniana jest we współczesnym państwie za pomocą form demokracji bezpośredniej i pośredniej. Naród, który jest suwerenem uczestniczy w sprawowaniu władzy lub oddziałuje na nią np. poprzez uczestnictwo w referendum, samorząd, korzystanie z prawa weta ludowego czy inicjatywy ludowej. Są to formy bezpośredniego udziału narodu w wykonywaniu władzy – demokracji bezpośredniej. Decyzje podejmowane są bezpośrednio przez ogół wyborczy bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych. Demokracja pośrednia jest realizowana poprzez sprawowanie władzy przez przedstawicieli wybranych w wyborach i nazywana jest również demokracją przedstawicielską. W drodze wyborów wyłaniane są organy przedstawicielskie, głowa państwa w republikach i organy samorządu terytorialnego. Uczestnicząc w wyborach, naród powołuje swoich przedstawicieli, którym przekazuje swoje suwerenne prawa władcze. Mając wpływ na skład organów sprawujących władzę, naród oddziaływuje na sposoby i kierunki działalności organów państwa, a zatem sprawuje władzę w sposób pośredni poprzez m.in. prezydenta, posłów, senatorów, radnych.
ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU W POLSCE.
Zgodnie z art.4 ust.1 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do narodu”. Przepis ten określa, iż suwerenem, czyli podmiotem,do którego należy władza w państwie polskim jest Naród. Zasada, iż suwerenem jest Naród wyklucza zatem utożsamienie innego podmiotu (monarchy, klasy czy warstwy społecznej) z podmiotem, któremu konstytucja przyznaje atrybut władzy w państwie. Pojęcie „Naród” obejmuje wspólnotę wszystkich obywateli Rzeczypospolitej (tak, jak to ujęto we wstępie ustawy zasadniczej „My, Naród Polski –wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”) i dlatego nie może być zawężone do rozumienia w ujęciu etnicznym.
Formy wykonywania władzy przez suwerena, czyli naród określa art.4 ust.2 konstytucji stanowiąc; „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”. W tym kontekście pojęcie „Naród” obejmuje tylko tych obywateli, którzy ukończyli 18 lat i korzystają z pełni praw wyborczych.
PROPOZYCJA CWICZEN LEKCYJNYCH Z WYKORZYSTANIEM MATERIAŁÓW ŻRÓDŁOWYCH.
Przeczytaj uważnie podane niżej krótkie fragmenty tekstu źródłowego i aktów prawnych, a następnie wykonaj polecenia:
1. Odwołując się do informacji zawartych w tekstach i wiedzy z historii wymień wszystkie znaczenia słów:”suwerenność” i „suweren”.
2. Określ, czy zasada suwerenności narodu jest wynalazkiem współczesnym, czy tez obecna była w praktyce politycznej wcześniej? Podaj nazwy aktów prawnych zawierających tę zasadę i czas ich powstania.
3. Korzystając z tekstu nr 1 wyjaśnij, dlaczego poglądy J.J. Rousseau stały się teoretyczną podstawą nowożytnej zasady suwerenności narodu i fundamentem obecnej demokracji?
4. Na podstawie fragmentów Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku określ, kogo rozumiemy pod pojęciem „Narodu” i uzasadnij, czy etniczne ujęcie narodu ma tu swoje uzasadnienie?
5. Wymień,jakimi przymiotnikami określiłbyś władzę należącą do narodu?
6. Wymień znane ci formy sprawowania władzy przez naród w myśl art.4 ust.2 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku.
Na czas realizacji zadań można podzielić klasę na trzy zespoły zadaniowe, z których każdy otrzyma do wykonania dwa polecenia spośród wyżej wymienionych. W trakcie czytania i analizy tekstów i aktów prawnych uczniowie w grupach mogą wykonywać nie tylko zapisy odpowiedzi na kartkach, ale tez pomocnicze rysunki, schematy czy wykresy. Po zakończeniu ćwiczeń liderzy poszczególnych zespołów prezentują wyniki swych poszukiwań, a przy pomocy nauczyciela i pozostałych uczniów uzgadniane są ostateczne odpowiedzi na pytania. Wskazane byłoby, aby uczniowie określili, co sprawiało im największe trudności w trakcie pracy, ponieważ taka wiedza pozwoli nauczycielowi na właściwy dobór metod i form pracy na następnych lekcjach po to, by doskonalić niezbędne umiejętności przedmiotowe.
PROPOZYCJA TEKSTÓW ŻRÓDŁOWYCH:
Tekst nr 1. Jean Jacques Rousseau „Umowa społeczna” (fragmenty)
„… Każdy z nas z oddzielna oddaje swoją osobę i całą swą moc pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my pospołu, jako ciało polityczne, przyjmujemy każdego członka jako cześć niepodzielnej całości… Ta osoba publiczna, utworzona w ten sposób przez połączenie wszystkich, otrzymała dawniej miano civitas, obecnie zaś nosi miano republiki,czyli ciała politycznego, które członkowie jego nazywają państwem…Sami członkowie przybierają jako ogół miano ludu, a jako poszczególne osoby nazywają się obywatelami (…) umowa społeczna wprowadza taką równość między obywatelami, iż wszyscy zobowiązują się na tych samych warunkach i wszyscy powinni korzystać z tych samych praw. Tak więc, przez samą naturę umowy, wszelki akt zwierzchnictwa (…) zobowiązuje …wszystkich obywateli na równi; skutkiem czego zwierzchnik zna tylko całość narodu i nie rozróżnia jednostek, z których naród się składa (…) przedmiotem jego może być tylko dobro powszechne…”
Tekst nr 2.Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 roku (fragment)
„ (…) Art. III. Źródło wszelkiej władzy zasadniczo tkwi w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która by wyraźnie od narodu nie pochodziła (…)”.
Tekst nr 3. Konstytucja 3 Maja 1791 roku (fragment)
„ (…) V. Rząd, czyli oznaczenie władz publicznych.
Wszelka władza w społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu. Aby więc całość państw, wolności obywatelska i porządek społeczności w równej wadze zostawały, trzy władze narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą…”
Tekst nr 4. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 (fragmenty)
„(…)my, Naród Polski –wszyscy obywatele Rzeczypospolitej …. równi w prawach i powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski …w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej (…)
Art. 4 ust.1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej należy do Narodu.
Art. 4 ust.2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio (…)”.
Można wykorzystać na lekcji szersze fragmenty cytowanych dzieł albo wprowadzić dodatkowe np. fragmenty Deklaracji Niepodległości z 4 lipca 1776.
Bibliografia:
1. K. Bartoszewicz, Konstytucja 3 Maja. Kronika dni kwietniowych i majowych w Warszawie w roku 1791, Warszawa 1989, s.171-172 (fragmenty Konstytucji 3 Maja).
2. K. Dumanowska, J. Dumanowski, Historia 2. Czasy nowożytne. Zakresy podstawowy i rozszerzony. Teksty źródłowe dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Gdynia 2005.
3. Konstytucja RP z 1997 roku.
4. Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, opr. M. J. Ptak i M. Kinstler, Wrocław 1996, s. 63 (fragmenty Deklaracji praw..).
5. J. J. Rousseau, „Umowa społeczna”, Warszawa 1966.
6. Z. Smutek, J. Maleska, B. Surmacz, Wiedza o społeczeństwie, zakres podstawowy. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Gdynia 2006.